Фиќo: Кога е направен, како се произведувало… Се што сакавте да знаете за легендарниот автомобил од YU
Мај 1985: „Фица“ е возило на долги релации. Ако не верувате, прашајте ги постарите: отидоа со „велосипед“ каде денес се оди со авион“, се вели во рекламниот слоган на „Застава“.
Навистина е така, затоа што годинава „фицата“, најпопуларното југословенско возило, полни 30 години, па современиците долго го паметат.
Првите 25 парчиња од овие мали автомобили, кои, слободно може да се каже, ги воведоа Југословените во светот на моторизацијата, беа составени пред точно триесет години…
… па во 1955 година во Крагуевац. Иако имаме работа со роденденското момче, да напоменеме дека „фица“ не е првото возило што е произведено во градот на Лепеница.
Збор или два за историјата. Сè започна и се одвиваше во поранешната Топилница Крагуевац, основана во 1851 година. Потоа прерасна во Артилериска управа, а потоа во Воено-технички институт. Во пресрет на Втората светска војна, во 1940 година, на Воено-техничкиот институт беа собрани 250 камиони „шевролет“. За оваа работа во 1939 година е основано училиште, а право на упис добиле питомци кои го завршиле долниот курс и го положиле магистерскиот испит. По војната во Крагуевац во 1953 година повторно почнале да се прават автомобили. Тогаш беа составени 162 џипови „вилус“. Во јуни истата година, Работничкиот совет на Институтот расправаше за почеток на постојаното производство на возила.
FIAT пред „Ровер“, „Алфа Ромео“…
Наскоро беше објавен меѓународен конкурс на кој ќе се избираше најдобрата понуда за соработка од странство и најдоброто возило на кое потоа би се работело овде. Пријавени се Французите со „Рено“, Англичаните со „Ровер“ и „Остин“, Австријците, американската „Вилус“ и италијанските компании „Алфа Ромео“ и ФИАТ.
Секое возило мораше да го помине тестот – пат долг 4.450 километри, од кои 1.680 километри беа исклучително тежок, планински терен. Намерно беа избрани речиси непроодни патишта и лошо време. На крајот од тестот најпозитивни поени собра FIAT со својот модел „AR 51/55“. По преговори, на 12 август 1954 година е склучен договор за лиценца помеѓу „Застава“ и ФИАТ.
За да не остане застарен, истата година, во март, на салонот за автомобили во Женева беше претставена нова ѕвезда од програмата на FIAT. Мал, економичен автомобил, доволно простран за семејство со помал џеб и доволно елегантен за дама во скапо бунда која не може да се движи низ градот со голем автомобил – „фиат 600“. Автомобилот е направен по италијански стандарди, темпераментен за својата класа, наменет, пред сè, за купувач со скромен буџет.
Благодарение на веќе споменатиот договор меѓу „Застава“ и ФИАТ, тој хит пристигна овде во истата година кога се „роди“. Иако со години на задната хауба пишуваше „fiat 600“, производствените работници брзо ја сменија во „fič“ и тоа име остана до ден-денес. За волја на вистината, „улогата“ на кумот му се припишува и на познатиот карикатурист Милорад Добриќ, односно неговиот цртан херој курир-Фица, по кој „Фиат 600“ го доби новото име.
Во таа прва година беа собрани 25 возила. Оттогаш, до крајот на 1984 година, од производната лента излегле 902.347 „фиши“, што е најмасовно произведениот модел на „Застава“.
Без ленти или алатки
Но, да се вратиме во 1955 година.
– Во фабриката за оружје, каде што работев како бравар за пушки, во 1954 година имаше декрет одреден број работници да се префрлат на ново работно место – вели Милорад Симовиќ, еден од првите дваесет работници кои почнале да составуваат „фиши“.
Интересно е што нашиот соговорник со години не може да се „ослободи“ од овој автомобил. Денеска е еден од надзорниците на линијата каде што се склопува „Застава 750“.
– Потегот ме израдува бидејќи сакав малку да го сменам веќе воспоставеното работно место, но кога дојдов во старата фабрика, каде што склопувавме „фиши“, почувствував болка околу срцето – продолжува Милорад Симовиќ. -Во фабриката за оружје се беше добро поставено, без никакви импровизации, се знаеше кој што прави. На крајот на краиштата, таму се правеше оружје сто години, а ние не знаевме ништо за автомобилите. Кога почнавме со „фишите“, деловите за монтирање ги чувавме во хартиени кеси. До нас беа инструкторите, Италијанци, кои постојано велеа: „пијано“, „пијано“… (полека, полека…).
– Немаше ленти како денес – додава неговиот колега од првите денови, Милун Алексиќ, актуелен контролор на продукција. – Ги ставаме школките на метални профили и кога ќе заврши една операција, лушпата се турка напред до друг работник. Честопати ние четворицата ја кревавме „фицата“ и ја преместувавме на местото каде што продолжуваше собранието. Немавме алат, сами ги правевме таканаречените Филипс шрафцигери, имавме само една машина за дупчење.
Откако се навикнавме, успевавме да монтираме три возила дневно. Дури и години по почетокот на производството, имаше малку работници кои можеа да купат „фица“. Пред целата фабрика се гледаа четири-пет парчиња. А и скапо беше, како што се сеќавам, првата чинеше 450.000 динари, а јас тогаш имав 9.000 динари, точно 50-та плата.
Така, во 1955 година „фица“ почна да крстари по нашите патишта. Тоа беше време кога се патуваше со воз, со задолжително обезбедување на пржено пилешко. Кога морето сè уште беше далеку од нас, децата од градот одеа кај тетка им во село на летен одмор. Весниците пишуваа дека е опасно да се вози по сосема новиот автопат Белград-Загреб. Патот бил премногу исправен и добро изведен, па постоела опасност возачот да заспие. Истата година на истиот, и тогаш единствен наш автопат, брзината за патнички возила беше ограничена на 100 километри на час, а за автобусите на 80 километри на час, а по него беше забрането и движење на коли.
Во 1955 година немаше многу автомобили, па во весниците имаше вообичаени огласи во стилот: оваа и онаа компанија го менуваат својот „Плимут“ за полу-камион или обратно.
Се чекаше година или две
Автомобилите беа ретки и забележливи, па така, на пример, „Политика“ на крајот на октомври го сними инцидентот на својата новинарка и фоторепортер, кои беа запрени од милиционер на булеварот „Револуција“ додека оделе на мисија во нивната службена автомобил. Ги запрел за да тргнат во потера по возачот на зелениот автомобил, кој пред малку удрил во количка и почнал да бега. Виновникот е фатен во споредна улица.
Веќе минатата година се произведени 39 „фиши“, а во 1957 година дури 1.743, а оттогаш се повеќе и повеќе.
– „Фица“ беше многу популарна – се сеќава Мирослав Шпагнут, заменик директор на РО „Застава импекс“ за надворешна трговија. – Во 1958 година почнав да работам во Крагуевац во комерцијален простор. Се сеќавам, тогаш во градот имаше само три приватни „фиши“. Јас и брат ми имавме една. За да го купиме и двајцата подигнавме кредити, а ни помогна и татко ми. Во 1958 година чинеше нешто повеќе од 600.000 динари, а сепак имаше многу купувачи. Го чекавме автомобилот повеќе од една година.
Бидејќи времињата за испорака беа долги, „фица“ понекогаш се добиваше со препорака. На овој настан се сеќаваа и луѓето кои тогаш продаваа автомобили:
– Еден наш сликар пристигна во Крагуевац да го земе автомобилот, бидејќи автомобилот можеше да се земе само таму. Се разбира, со силна препорака. Значи преку линијата.
– Јас сум уметник и би сакал мојот автомобил да биде со посебна боја – објасни тој.
Во тоа време колите се фарбаа вака: 20 дена во една боја, па 20 дена во друга боја и така натаму, но продавачите се сместија.
– Добро, каква боја сакаш? Бело?
– Не, не сакам бело – одговори сликарот.
– Слоновата коска?
– Тој е ужасен. Сакам сенка. Да биде бојата на млекото што го ставате да зоврие, но да биде токму бојата што ја има млекото пред да зоврие…
Не го обоил во таа боја ниту тогаш, а и денес.
– Автомобилите беа скапи, а времето за испорака долго – продолжува Мирослав Шпагнут – па се прашувавме од каде им се парите на луѓето. Тогаш беше направен првиот маркетинг во „Застава“ и констатиравме дека процесот, како што го нарекувавме тогаш „експропријација“, т.е. продажба на имот за атрактивна цел, како што е автомобил.
– Во 1960 година, кога правевме економска студија за зголемување на новото производство на 32.000 возила, нè прашаа: „Па луѓе, кој ќе ги купи тие огромни автомобили“ – додава Шпагнут.
Ќе го возат и Турци
И „фица“ почна да се подмладува. Веќе во 1960 година, стариот мотор од 633 кубици беше заменет со нов и посилен 750. Во тоа време, една буква „Д“ беше додадена на ознаката 600. Четири години подоцна „фица“ го добива сегашното официјално име „застава 750“. Познатата „превртена“ врата се сврте во 1968. Две години
подоцна (1970) FIAT престана да го произведува овој модел, иако дотогаш има испорачано два и пол милиони парчиња на клиентите. „Фича“ продолжи да живее кај нас. Тој повеќе не беше престижен или недостижен, но сепак беше посакуван. Тој претрпе уште две технички интервенции и во 1975 година беше создаден „750 специјал“, а во 1980 година „Застава 850“.
Дури и најмоќната верзија нема никакви застрашувачки перформанси, бидејќи „fica 850“ може да развие само 125 километри на час, а до 100 километри забрзува многу долго. Па, и покрај тоа, „фица“ има свои муштерии. Мал е, удобен за возење низ град, а по потреба може да се земе и на патување. Потоа, тој е издржлив. И нашиот народ го стави низ секакви маки. Познато е дека со него се влечеше шпага, дека се вози со мешалка за бетон, дека влечеше и влечеше товар потежок од себе, а на него беше прикачен и дувалка за снег.
Сето тоа „момчето“ стоички го издржа. Пред 15 години во Индија пристигнаа двајца пријатели авантуристи со „фица“ од Белград. Без ниту една грешка. Тоа не е пропаганден трик – ова претпријатие не беше поддржано од фабриката.
Во меѓувреме, други модели го потиснаа од првото место на фабричката топ листа. Пред се „стојадин“, кој за 14 години речиси го достигнал по бројот на произведени парчиња. Го потиснува и „југот“. Но, „фица“ го има задоволството што повеќето Југословени научија да возат на него, што со години беше единствениот домашен тркачки автомобил. За овие 30 години го извезовме во Чеси, Французи, Данци, Белгијци, Холанѓани, Еквадорци. Го склопуваа Колумбијци, возени од Чилеанци, Грци, Египќани, а од оваа година ќе го возат и Турци.
зИако со него растеше нашата автомобилска индустрија, „Застава“ нема да биде милостив. Во долгорочните развојни програми нема место за „фица“. Познавачите велат дека може да се случи „југото“ наменето за Американците да го тргне од патеката. Затоа што „Фица“ е застарена и нема пари да се прилагоди на строгите меѓународни прописи. Иако Шпанците и Италијанците со задоволство би го купиле.
Може да се случи јубилејна година за автомобилите кои не воведоа во светот на моторизацијата да биде и нивна лебедова песна, т.е. минатата година на производство. Опасно е да се дадат поконкретни прогнози – до сега „момчето“ неколку пати беше отпишувано, а тој повторно преживеа.
Пишува: Милорад Љубисављевиќ (Свет, 1985)
